نامه فرهنگستان
سال بیست و دوم شماره 1 (بهار 1402)

در وهله نخست، آنچه از زنده یاد دکتر حسن ذوالفقاری استاد و پژوهشگری ممتاز و برجسته رقم زده کار در حوزه ادبیات و فرهنگ عامه ایران است. بعد از بزرگانی مانند صادق هدایت، که پیشتاز پژوهش در فرهنگ و ادبیات عامه/ فولکلور و بنیانگذار این پژوهش ها در ایران بود و آثاری چون اوسانه، نیرنگستان، و برخی از جستارها در نوشته های پراکنده را نوشت و به اهمیت گردآوری و تدوین فرهنگ عامه پی برد؛ و نیز پس از ابوالقاسم انجوی شیرازی، که به جایگاه بلندی در حوزه ادبیات عامه رسید و مولف گل به صنوبر چه کرد (مجموعه قصه های ایرانی)، جشن ها و آداب و معتقدات زمستان و مجموعه داده های سترگ و ارزشمند در بایگانی رادیو ایران؛ و همچنین بعد از محمدجعفر محجوب، صاحب ادبیات عامیانه ایران (ویراست و تصحیح حسن ذوالفقاری)، آیین جوانمردی یا فتوت؛ و برخی چهره های دیگر، ذوالفقاری به تدوین و گردآوری و تحلیل ضرب المثل ها، سنت ها، آداب و رسوم، اسطوره ها، و افسانه ها و قصه های ایرانی همت گماشت. دستاورد ذوالفقاری در مرحله نوین پژوهش های ادبیات و فرهنگ عامه و مردم شناسی، که به مجموعه گردآوری ها، تدوین و نیز بررسی های پیشینش افزود، بخش تحلیلی کار وی بود. استادان پیشین بیشتر کوشیدند داده های ادبیات و فرهنگ عامه را گرد آورند و تاحدی آن ها را تبیین و تحلیل کنند؛ اما، کاری که ذوالفقاری کرد گام هایی ارزشمند در تحلیل داده های فرهنگ و ادب عامه، باورها و به ویژه افسانه های پهلوانی و داستان های عامیانه ایران بود که در کتاب ها و مقالات تخصصی خود عرضه کرد.

روابط ایران و عثمانی، در طول سده‏‏ های متمادی، بسیار پرفراز‏‏ ونشیب و همیشه با جنگ و صلح توام بود. دو دولت در دوره‏‏ های مختلف، برای پایان دادن به اختلاف‏‏ ها، عهدنامه‏های متعددی بستند. آخرین و مهم‏ترین آنها که پایه و اساس حل اختلاف دو کشور گردید، عهدنامه ارزنه‏ ‏الروم بود. این عهدنامه، بعد از حدود چهار سال مذاکره بین نمایندگان دو کشور، با وساطت نمایندگان روس و انگلیس، در 16جمادی‏الثانی 1263/ 13 مه 1847، بسته شد. نمایندگان هر چهار دولت حاضر در مذاکرات، دولت‏های خود را پیوسته در جریان مذاکرات قرار می‏دادند. مجموع گزارش‏های نماینده ایران، میرزا تقی‏خان، در آرشیو وزارت امور خارجه ایران موجود است. گزارش‏های نماینده عثمانی، انوری افندی، در کتابی به نام سفارتنامه ایران تدوین شده و نسخه خطی آن در کتابخانه سلیمانیه اسلامبول موجود است. گزارش‏های مذکور، مخاطب را در جریان دقیق مذاکرات چهارجانبه، به‎ویژه مواضع، ادعاها، اختلاف‏ها و پیشنهادهای نمایندگان دو دولت ایران و عثمانی قرار می‏دهد. همچنین، از خلال این گزارش‏ها می‏توان به مواضع نمایندگان روس و انگلیس در اثنای مذاکرات پی برد. این گزارش‏ها از منظر تاریخ سیاسی و دیپلماسی دارای اهمیت زیادی است. از این رو، در جستار حاضر، گزارش‏های نمایندگان ایران و عثمانی به صورت تطبیقی بررسی و به این پرسش‏ها پاسخ داده شده است: نمایندگان ایران و عثمانی در گزارش‏های ارسالی خود تا چه میزان مواضع یکدیگر را به دولت‏های خود منعکس و منتقل کردند؟ نمایندگان دو دولت مزبور برای دفاع از مواضع خود چه روشی در پیش‏گرفتند؟ نمایندگان دو دولت چگونه از عهده اثبات ادعاهای خود درباره مناطق سرحدی برآمدند؟

تبادلات سیاسی  فرهنگی میان دو منطقه ایران و آسیای ‏‏ صغیر، با آغاز قرن دهم‏‏ هجری و سقوط حکومت تیموری و قدرت یافتن صفویان، مهاجرت نخبگان و انتقال برخی آثار فرهنگی  هنری ایران به تختگاه عثمانیان، به اوج خود رسید. یکی از مهم‏‏ ترین جریان‏‏ های هنری عثمانیان که در این دوره شکل گرفت، رواج  سبک ساز در طراحی است که نخست در کاشی‏‏ کاری‏‏ های ابنیه مهم آن دوران، همچون توپقاپی‏ سرای، و پس از آن، در انواع هنرهای آن دیار به‏‏ کار رفت. این تحقیق بر معرفی شاه‏ قولی تبریزی، خالق سبک ساز عثمانی، و جایگاه او در توسعه آن تاکید دارد، و علاوه بر آن، به این پرسش پاسخ خواهد داد که آثار طراحی و نقوش کاشی‏‏ کاری سنت اداسی در توپقاپی‏ سرای که بر پایه سبک ساز و با نظارت شاه‏ قولی شکل گرفته، بر چه کیفیتی استوار و نمایانگر چه ویژگی‏‏ هایی است. نتایج کلی پژوهش، نشان می‏‏ دهد که سبک ساز با ویژگی‏‏ های خاصی چون برگ‏‏ های کنگره‏‏ دار سه‏‏ تایی خمیده و تیز، برگ‏‏ های خنجری‏ شکل، انواع گل‏‏ های ختایی و سیمرغ و اژدها با رنگ‏‏ های محدود و کم‏‏ رنگ، به سبک طراحی تیموری، هویت می‏‏ یابد و برای نخستین‏‏ بار به دست شاه‏‏ قولی در کاشی‏‏ کاری توپقاپی‏ سرای نمایان شده است. این پژوهش در دسته پژوهش‏‏ های کیفی قرار می‏‏ گیرد و روش آن تحلیلی‏‏   ‏‏ تطبیقی است.

خط و خطاطان رساله‏‏ ای است از آثار میرزا حبیب اصفهانی مشهور به حبیب افندی ادیب ایرانی و روشنفکر تجددطلب دوره قاجار که آن را به زبان ترکی عثمانی نوشته و به سلطان عبدالحمید دوم عثمانی تقدیم کرده است. این رساله شامل شرح مختصری درباره تاریخ هنر خوشنویسی از صدر اسلام و گسترش آن، شجره‏‏ نامه استادوشاگردی و سلسله خوشنویسان، معرفی مکاتب خوشنویسی در دوره‏‏ های گوناگون، طبقه‏‏ بندی خطاطان در دوره‏‏ های زمانی و جغرافیایی در انواع خطوط به انضمام شرح مختصری از حیات و آثار آنان است. افزون بر خوشنویسان، در بخش آخر رساله، هنرمندان مشهور رشته‏‏ های کتاب‏‏ آرایی در ایران و عثمانی تا زمان معاصر نویسنده معرفی شده‏‏ اند. نویسنده در تالیف و تدوین این رساله به تذکره‏‏ های پیشین توجه داشته و بنای کار او بر اساس فشرده‏‏ سازی و ارایه چکیده ای از اطلاعات این منابع بوده است.
هدف این مقاله، معرفی رساله خط و خطاطان و بررسی و مطالعه ساختار و ماهیت آن است؛ چرا که این اثر به سبب ملیت ایرانی نویسنده و نیز پرداختن به شرح‏‏ حال بسیاری از خوشنویسان ایرانی که بخش عمده‏‏ ای از کتاب را در بر می‏‏ گیرد به‏‏ عنوان اثر پژوهشی مهم و میراث مشترک ایران و عثمانی شایسته توجه است که متاسفانه تاکنون به آن پرداخته نشده است.

مرزهای سیاسی پوشاننده حقایق‏‏ اند و وحدت جغرافیایی و انسانی را در چهره کثرتی اختلاف‏‏ برانگیز می‏‏ نمایانند. افراد و گروه‏‏ ها و جمعیت‏‏ های انسانی کهن‏‏ درختانی را مانند که اگرچه در ظاهر منفردند، در واقع ریشه در ریشه، پیوستگی و یگانگی دارند. جمعیت‏‏ های عشایری چنین وضعیتی دارند؛ یگانه ولی پراکنده‏‏ اند. «روزگار وصل» جستن، برای یکی از طوایف ایل شاهسون بغدادی به نام کوسه‏‏ لر (Küseler/ Köseler)، هدف این مقاله بود و نویسنده، با ابتناء بر روش بینارشته‏‏ ای تاریخی و مردم‏‏ شناختی، بر آن شد که به تحقق درباره هویت و سکونتگاه نخستین و مهاجرت های بعدی این طایفه بپردازد. نتبجه تحقیق بیانگر این است که برای جستجوی ریشه و فرایند شکل‏‏ گیری این طایفه و هویت‏‏ یابی آن باید بازه مکانی ترکستان تا بالکان و بازه زمانی چندصدساله‏‏ ای را در نظر داشت.

یکی از دست‏‏ نویس‏‏ های معتبر مثنوی که بسیاری از محققان در تصحیح متن این اثر از آن استفاده کرده‏‏ اند، نسخه‏‏ ای ا‏‏ ست از دفتر ششم، به کتابت سلطان ولد. از این نسخه خطی دفتر چهارمی نیز شناسایی شده که فاقد رقم است و پژوهشگران متعددی درباره آن سخن گفته‏‏ و در تصحیح خود از آن استفاده کرده‏‏ اند یا، به سبب اهمیت، آن را به صورت عکسی نشر داده‏‏ اند. در مقاله حاضر به بررسی نسبت این دو نسخه از مثنوی با هم می‏‏ پردازیم و مشخص می‏‏ کنیم که آیا فی‏‏ الواقع این دو دفتر از مثنوی ادامه یکدیگرند یا نه؛ و نیز زمان کتابت دفتر چهارم را بررسی خواهیم کرد. همچنین به برخی ویژگی‏‏ های نسخ خطی مثنوی اشاره می‏‏ کنیم که برای تشخیص نسبت دست‏‏ نویس‏‏ های این اثر با یکدیگر پژوهشگران بعدی را یاری خواهد کرد.

در بازشناسی رویدادها و تحولات تاریخی، نقش اسناد بسیار برجسته است و بدون بررسی آنها بخش عمده ای از واقعیات گذشته از نگاه پژوهشگران مکتوم می‏ماند. هدف این اثر، بازخوانی و بازشناسی گزارش مفصل و بسیار ارزشمند مسیو کله، مفتش کل وزارت امور خارجه ایران، در باب کنسولگری‏های ایران در مملکت عثمانی است. این گزارش حاوی اطلاعات گران بهایی است در باب روزگار و شرایط ایرانیان مسلمان و ارمنی در خاک عثمانی، عملکرد نامناسب کارگزاران ایرانی و عثمانی نسبت به اتباع ایرانی در آن دیار، تقلب و فساد در میان ماموران این دو مملکت، تاثیر مشروطیت و تحولات پس از آن بر ایرانیان عثمانی و سوءاستفاده‏های ماموران آن کشور از نابسامانی‏‏ های ایران با تضییع حقوق ایرانیان در خاک عثمانی و نحوه ساماندهی تذکره و عایدات شانسلری در کنسولگری‏های ایران.

قسطنطنیه، که امروزه به نام استانبول شناخته می‏ شود، یکی از مهم‏ ترین شهرهای واقع‏ شده در مرز دو قاره اروپا و آسیاست که در طول تاریخ شاهد وقایع و فجایع فراوان بوده و بارها ویران و از نو ساخته شده است. در کتاب‏ های معتبر تاریخی، در باب این شهر، مطالب مفصلی آمده است که در این مقاله، ضمن ذکر اجمالی آنها، رسایل سه‏ گانه‏ ای نیز معرفی خواهد شد. موضوع این رسایل، مطابق عناوین دو نسخه، ذکر «تاریخ قسطنطنیه و ایاصوفیه»، و ذکر «تاریخ ایاصوفیه» است. اما محتوای هر سه رساله مشابه یکدیگر و نقل داستان‏ گونه‏ ای در باب پادشاهی «استون‏ یانو» نامی، از فرزندان قسطنطین، و حکایت بنای کلیسایی با نام ایاصوفیه در زمان پادشاهی اوست.
هریک از نویسندگان این رسایل از منبعی متفاوت استفاده کرده‏ اند؛ نویسنده کتاب ذکر قلعه قسطنطنیه و بناء ایاصوفیه فی ‏ التواریخ، احمد بن احمد المنشی الجیلانی، آن را از روی «رساله‏ ای مبنی بر تمهید بناء اساس عمارت عالیه ایاصوفیه، که از زبان رومی به فارسی ترجمه کرده بودند» بازنویسی کرده تا «مقبول طبع سلیم و خاطر مستقیم هر صغیر و کبیر آید». نویسنده تاریخ ایاصوفیه، درویش شمس، کتاب را مستقیم از زبان رومی به فارسی ترجمه کرده است. نویسنده تاریخ فتح قسطنطینیه نیز، در پاسخ به خواهش عزیزی، کتابی را که از رومی به ترکی ترجمه شده بوده، به فارسی دری ادا می‏ کند.
هرچند به دلیل تشابه بالای این نسخ سه‎گانه، از نظر حجم مطالب و محتوا، انتخاب یکی و رجحان آن بر دیگری دشوار می‏ نمود، نسخه قلمی منشی گیلانی، به سبب ویژگی‏ های زبانی و ادبی آن انتخاب و به‏ عنوان نمونه در انتهای مقاله نقل شد.

نحوه تاثیرگذاری امپراتوری عثمانی بر انقلاب مشروطه در ایران، از ابعاد گوناگونی بررسی‏‏ شدنی است؛ نخست از بعد رجال سیاسی و مذهبی دوران قاجار، که به نحوی از وضعیت داخلی امپراتوری عثمانی متاثر بودند و‏ در پی اصلاح و ایجاد تحول در ساخت سیاسی-اداری کشور برآمدند. دوم، فعالیت روشنفکران و بازرگانانی که حضورشان در امپراتوری عثمانی، به تاثیرپذیری آنها از آن امپراتوری منتج شد و همین امر الهام‏بخش آنان برای ایجاد تحولاتی در ایران گردید. بعد سوم، در این بررسی، بر تاثیرگذاری مستقیم امپراتوری عثمانی در انقلاب مشروطه مبتنی است و بعد چهارم، مر بوط به فعالیت روزنامه‏‏ های ایرانی مقیم استانبول است. در این پژوهش، به روش کتابخانه‎ای و با رویکرد توصیفی ابعاد مختلف این تاثیرگذاری‏‏ ها واکاوی و تحلیل شده است، که هریک مستقیم یا غیرمستقیم با تاسی از امپراتوری عثمانی، به نحوی به دنبال ایجاد تحول در ایران بودند.

رساله اسیله و اجوبه را جمال‏ الدین محمد آق‏ سرایی (متوفی پیش از 800 هجری)‏ ، ‏ ادیب‏ ، مفسر و عالم عثمانی، در قرن هشتم، به زبان فارسی تالیف کرده است. جمال‏ الدین آق‏ سرایی از مردم آق‏ سرا‏ ، واقع در آناتولی‏ ، و در شمار عالمان دینی و عقلی در روزگار مراد یکم عثمانی (حکومت 761-791ق) بود. چنان که در مقدمه این رساله آمده است... وی آن را به اشارت «سیف‏ الدوله‏ الحاج شاذکلدی پاشا» حاکم اماسیه (783م) به زبان پارسی نوشته است تا برای اهل دیار عثمانی نافع‎تر و موثرتر باشد. از این عبارت برمی‎آید که آثار تالیفی علمی در آن زمان به زبان عربی بوده است. همچنین نشان از آن دارد که مردم آن دیار در زمان تحریر رساله به زبان پارسی سخن می‎گفته‏ اند و این زبان در آن منطقه و در میان عموم یا گروهی از مردم رواج داشته است. رساله اسیله و اجوبه پس از مقدمه‏ ای مختصر‏ ، در دو باب تالیف شده است؛ باب اول در علم تفسیر و باب دوم در علم حدیث. مولف، که خود مدرس علوم دینی بوده است، سوالاتی را مطرح می‎کند و بدانها پاسخ می‎گوید. نثر این رساله سلیس و روان است و در آن، مسایل و دقایق تفسیری و حدیثی، با بیانی عالمانه و زبانی ادیبانه، طرح و واکاوی شده است.